Hemen hasten da zure bisita. Zorionekoa zara: gaur azoka-eguna da. Begiratu ingurura. Postu ugari daude. Azoka hau ez zen edozein azoka. Inguruko merkataritza-ekitaldi ezagunenetako bat zen. Horregatik etorri ohi ziren horrenbeste merkatari. Balmasedaren motor ekonomikoa izan zen.
Askotariko salgaiak saltzen zituzten azokan. Igor Santos Salazar historialariak (Balmaseda 1487 proiektuko kolaboratzailea), Balmaseda medieval: una villa en la frontera liburuan, XV. mendearen amaierako azoketan salerosten ziren ondasunen sorta bat jasotzen du. Hauek aipatzen ditu, besteak beste: kuxinak, kutxak, balantzak, Koloniako matazak eta urre nahiz zilarrezkoak, gizon eta haurren boneteak, otso-larruzko gerriko eta poltsak, betaurrekoak, guraizeak, orratzak, ispiluak, argimutilak, txilinak, titareak, aizkorak, ezpatak, ezproiak, kulebrinak, burdinazko kotak, metraila, iltzeak, drogeria-produktuak eta espeziak, pilotak, eskribautegiak, tintontziak, paperezko resmak, intsentsu-ontziak, arrosarioak, beirak, kartak, eraztunak, argizaria eta kurrikak (Santos 2021, 103).
Tamainari dagokionez, egungo San Severino plaza hartzen zuen, eta Markes plazaraino heltzen zen, Enkarturren egoitzaren ondoan.
San Severino eliza
Toki horretan beste protagonista bat dago. San Severino eliza da, baina ikusiko duzu desberdina dela gaurkoaren aldean. Kendu behar den elementu nagusia dorrea da. Egungo kanpandorrea 1726an eraiki zuten. Gainera, gailurreria barrokoa ere ez zen existitzen Erdi Aroaren amaieran. XVIII. mendean ikusi ahal izan zen lehen aldiz tenpluari mugikortasuna eta bertikaltasuna eman zizkion elementu hori.
Kristoren kapera Urrutia familiak agindu zuen, eta gaur egun oinplanoari simetria kentzen dion elementuetako bat da; oraindik ez zen existitzen, eta 1535ekoa da. Beraz, ez da zentzugabea tenplurako sarrera apal bat irudikatzea iparraldean. Horrez gain, gaur egun elizaren barruan dagoen arrosa-leihoa kanpoaldearekin kontaktuan zegoen beste garai batean. Bestalde, jakin dugunez, kapera eraikitzeko harresiaren zati bat eraitsi behar izan zuten. Horrek pistak ematen dizkigu harresia tenplutik metro gutxitara kokatzeko Erdi Aroan.
Beraz, San Severino elizak desberdintasun nabarmenak zituen gaurkoaren aldean. Gaur egungoak baino askoz ere lerro zuzenagoak irudikatu behar ditugu, eta egun tenplua estilizatzen duten lerro kurbadunak ahaztu.
Ez dago leku zehatzik balmasedarrak lurperatzeko. 1472ko dokumentu batek erreferentzia esplizitua egiten dio San Severino inguruko hilerri bati, baina ez da adierazten leku zehatzik. Harresia elizaren atzean zegoenez, ondoriozta daiteke egungo udaletxearen eta plazaren artean zegoela. Gainera, litekeena da talde zehaztugabe bat elizaren barruan lurperatzea, 1804ko Saint-Cloud-eko ediktu napoleonikora arte ohikoa zen moduan. Ediktu horrek debekatu egin zituen eliza edo harresi barruko lurperatzeak.
Etxe- eta biztanle-kopurua
Zaila da XV. mendean Balmasedan zeuden etxeen kopurua zehaztea; izan ere, estima-liburuak soilik tributazioaren mende zeudenak jasotzen ditu. Beraz, kleroaren etxeak ez dira agertzen zerga-katastroan.
Halaber, ezin da zehaztu biztanle-kopurua. Zenbatespen batean oinarrituta, tarte bat eman dezakegu, etxe-kopurua etxebizitzako biztanleen faktorearekin biderkatuta. Tarte hori 1.800 eta 2.300 biztanle artekoa da. Hala ere, ohartarazi behar da hori soilik zenbatespen bat dela, eta, bidean topatutako arazo metodologiko garrantzitsuen ondorioz, ezin da esanguratsutzat jo (Santos 2021, 154).
Etxeak
Valentín Ibarra Lozano balmasedarra kolaboratzailea da Balmaseda 1487 proiektuan, eta Crónica de la expulsión de los judíos, Balmaseda en el fin de la edad media liburuan garai hartako etxe arrunt bat deskribatzen du. Ibarraren arabera, etxeak funtsean zurez eraikitzen ziren, eta oro har bi solairu zituzten. Artisauek tailer gisa erabiltzen zuten beheko solairua, baita denda eta biltegi gisa ere. Teilatuak irtenak izaten ziren, oinezkoak babesteko eta negozioa sustatzeko. Batzuetan, beheko solairuan labea, bodega eta dolarea zeuden. Barneko eskailera baten bidez lehen solairura igotzen ziren: hura etxebizitza-logela gisa erabiltzen zuten. Bertan kokatzen ziren bizitza pribatu eta familiarra. Azkenik, beste solairu batean kamarote edo ganbara bat egoten zen, tresnak gordetzeko, fruituak lehortzeko eta pikorrak gordetzeko (Ibarra 2017, 36).
Kaleen izenak
Gaur egun, Balmasedako alde zaharrean, ibaiaren eta muinoaren artean kale hauek daude: Martin Mendia, Pío Bermejillo, Hedegile kalea, Aldapa kalea eta Gaztelu kalea. XV. mendearen bigarren erdialdean izenak aldatu behar ditugu horiek identifikatu ahal izateko. Martin Mendia kalea Kale Zaharra zen, Balmasedak izan zuen lehen kalea. Pío Bermejillo kaleak erdiko kalea izena zuen. Hedegile kalea hiru zatitan zegoen banatuta: Hedegile izena zuen egungo San Severino plazatik egungo Urrutia jauregira arte, Harategi Urrutia jauregitik 42. zenbakira arte eta Galdarategi egungo Foru plazara arte. Azkenik, Aldapa kaleak izen horri eutsi dio Erdi Arotik.
Prest gaude bigarren geldialdira joateko eta sakonago ezagutzeko harresia, ateak eta gainerako elementuak.