Balmaseda hiribildu bat zen eta gaur egun ere bada. Horrek beste toki batzuek ez zituzten merkataritza-pribilejioak ematen zizkion, adibidez bertatik igarotzen zen merkataritzari zergak kobratzea. Horretarako, bizilagunen eta merkataritza-jardueraren babesa eta segurtasuna bermatzen zuten elementu batzuk zeuden. Horietako bat harresia zen. Balmasedaren mugak ezartzen zituen harresi-barruak. Ondoren ikusiko dugu hori ez dela guztiz egia, harresiz kanpoko beste eraikin batzuk baitzeuden. Hala ere, hesi horrek, urrutitik ikusita, hiribilduaren perimetroa marrazten zuen.
Azokatik hasita, harresia ibaiaren ondotik igarotzen zen, erriberaren ibilbideari jarraituz. Lehen bira garrantzitsua hiribilduaren hegoaldeko bazterrean zegoen, zelaiko atetik metro batzuetara. Harresiak ibaiarekiko norabide perpendikularrean jarraitzen du Oserako atera arte, eta metro batzuk geroago beste bira bat dago, gaztelura igotzeko. Muinoaren gainean azokara jaisten zen berriro, eta San Severino elizatik gertu igarotzen zen; azkenik, hiribilduaren ipar-ekialdeko mugara heltzen zen. Hala ere, argitu behar da XV. mendeko harresiaren ibilbide zehatza marraztea zailagoa dela eremu batzuetan beste batzuetan baino.
Balmasedaren margolanen batean, zaintza-dorretxoak marraztu dituzte harresian zehar. Balmaseda 1487 birsortze birtualean bi dorretxo ipini dira; hala ere, ebidentzia historiko eta arkeologikoak ezin du hipotesi hori baieztatu oraindik.
Dorretxeak
Etxe horiek desberdinak ziren hiribilduko gainerakoen aldean, zenbait arrazoirengatik. Batez ere altuera eta eraikuntzagatik. Etxe horiek indartuta eta prestatuta zeuden erasotzeko eta babesteko. Batzuek, ziur asko, urkamendiak zituzten barrualdean, eta horrek eraso-angelu handiagoa ematen zien. Armarria eta harlandua zituzten jauregiak ziren, eta dorreetan almenak izaten zituzten. Gotortutako etxe handi horietan hiribilduko eragin handiko familiak bizi ziren. Botere ekonomiko eta politikoak bat egiten zuten eraikin horietako hormen barruan.
Behe Erdi Aroko testuinguru horretan, dorrea zen komunikazioak arautzeko modu ohikoenetako bat (Azkarate 2004, 16). Guztira hamabost dorretxe eta dorretxo birsortu dira, gutxi gora behera XV. mendean zeuden tokian.
San Juan eliza
Proiektuaren birsortzean dorrea eta ekialdeko ataripea kendu dira. Habearte bakarreko tenplua da. Kanpai bat dagoenez, irtenbidea portale nagusiaren erdiko aldean, teilatuaren gainean, dagoen kanpai-horma jartzea izan da. Kanpai-horma horrek bere eginkizuna bete zezakeen birsortu den dorre gotiko bat eraikitzen ari ziren bitartean.
Tenpluaren jatorriari dagokionez, bi hipotesi daude:
- A) Igor Santos Salazarrek aurkitu berri dituen bi testamentuetako batean aipatzen da San Juan eliza jadanik bazegoela 1472. urtean. Dokumentuen aurkikuntza horrek berretsi egiten du Martín De los Herosek elizaren fundazioaren inguruan eman zuen data, baina orduan ez zegoen baieztapen horri eutsiko zion dokumenturik. Igorrek iradokitzen du De la Puente familia lotuta dagoela elizarekin, haren fundatzaileak izan baitzitezkeen. Argi dago lan-hipotesi gisa erabiltzen duela, baina ez dela erabakigarria.
- B) Bestalde, Valentín Ibarrak San Juan elizaren jatorria aurrerago kokatzen du, hain zuzen ere hiribilduaren kale zaharrenean -kokagunearen erdigunean- zegoen jatorrizko elizan. Valentínek, beraz, ez du egiten tenpluaren sorreraren eta familia jakin baten arteko loturarik; haren ustez, hiribilduko jatorrizko eliza izango litzakete, edo San Severino eliza eraiki aurretik balmasedarrei gurtza eskaintzen zien eliza baten gainean eraiki zena.
Bi hipotesiak gorabehera (hau da, edo hiribilduko udalerriak babestu zuela edo familia edo pertsona pribatuek babestu zutela), egia da 1487rako bazegoela ehorzketak egiten ziren eliza bat; izan ere, Igorrek aurkeztutako dokumentuetan irakur daiteke De la Puente familiako bi kidek bertan ehortziak izatea nahi zutela
Ateak
XV. mendearen amaieran, Balmasedan sartzeko bost ate zeuden. Azokako atea (San Severino elizaren ondoan), hiribilduko erdiko atea (San Juan elizatik hurbil), zelaiko atea (errege-bidera ematen zuena) eta Oserako atea (Karrantzarantz ematen zuena). Ate horiek webgune honetako bibliografia ataleko balmasedarren ondare higiezinei buruzko dokumentuan aipatzen dira.
Bosgarren eta azken atea La Puente (Zubia) da (zubi zaharra), gaur Balmasedako Erdi Aroko iraganaren sinbolo. Oso garrantzitsua denez, eraikuntza berezi horretan geldialdia egingo dugu gure bisita birtualean, baina oraindik ez gara iritsi.